උත්තර වංශයේ ලියා දැක්වුයේ බුද්ධ ධර්මයේ ඉතිහාසයයි. විශේෂයෙන්ම මෙහි අතීත බෞද්ධ ඉතිහාසය ලියා තැබු නිසා එය උත්තර වංශය යන නමින්ම හැදින් විය. උත්තර වංශය නමැති හෙළ බෞද්ධ ඉතිහාසය ලියා තැබූ මෙම පොත මහනුවර යුගය දක්වාම භාවිතයේ පැවති බවට සාධක රාජාවලිය නම් පොතක් ලියූ කතුවරයාද එහි සඳහන් කරයි.

මිහඳු මාහිමියන් දෑසමන් මල් ඉසිමින් සලකුණු කළ අටමස්‌ථානය හා එහි ඉතිහාසය

සම්බුද්ධ පරිනිර්වාණයෙන් වසර 236කට පසු දඹදිව පැළලුප්නුවර අශෝකාරාමයේ පැවති තුන්වැනි ධර්ම සංගායනාවේ ප්‍රතිඵලයක්‌ ලෙස ලංකාව ඇතුළු සමීප රාජ්‍යයන් වෙත ධර්මදූතයන් පිටත් කර ධර්මප්‍රචාරය සිදු කෙරිණි. මිහඳු මාහිමියෝ ප්‍රමුඛ පිරිස ලංකාවට වැඩම කළේ ඒ අනුවය. ඒ පොසොන් පුර පසළොස්‌වක පොහොය දිනක දී ය. ලංකා රාජ්‍යය විචාළේ දෙවනපෑතිස්‌ රජතුමාය. ලංකාවට පැමිණි දෙවන දිනයේ මිහඳු හිමි ප්‍රධාන පිරිසට අනුරාධපුරයේ පිහිටි රජමාළිගයෙන් දන් පිරිනැමිණි. දන් වළදා අවසානයේ මිහඳු හිමියෝ පේතවත්ථු, විමානවත්ථු සහ පච්චසංයුක්‌තයෙන් ධර්ම දේශනා කළසේක. අනතුරුව දෙවනපෑතිස්‌ රජතුමන් විසින් මිහිඳු හිමියන්ට මහමෙවුනා උයන ස`ගසතු කොට පූජාකරන ලදී. රජතුමන් විසින් දෑසමන් මල් වට්‌ටියක්‌ ද පූජා කරන ලදී. මිහිඳු හිමියෝ දෙවනපෑතිස්‌ රජු සම`ග මහමෙවුනා උයනේ ඇවිද යමින් දෑසමන් මල් ඉසිමින් අටමස්‌ථානය පිහිටන තැන් සලකුණු කළ බව වංශකථාවල ස`දහන් ය.

එසේ මිහිඳු හිමියන් සලකුණු කළ ඇතැම් ස්‌ථානයන්හි විහාර ආරාම ගොඩ නැගුනේ මිහඳු හිමි දවස නොව ඊට පසු කාලවකවානුවල දී ය.

බුදුරජාණන්වහන්සේ බුද්ධත්වයෙන් අටවෙනි වර්ෂයේ දී පන්සියයක්‌ මහරහතන්වහන්සේලා සමග වෙසක්‌ පුර පසළොස්‌වක පොහෝ දිනක කැලණියට වැඩම කළ සේක. (මේ බුදුරජාණන් වහන්සේගේ තෙවන ලංකාගමනයයි.) එම අවස්‌ථාවේ දී රුවන්වැලි මහා සෑය පිහිටි තැන ඇතුළු සමස්‌ත අටමස්‌ථාන භූමියට ද බුදුරජාණන්වහන්සේ වැඩම කළ බව ඉතිහාස කථාවල ස`දහන්ය. 

කෙසේවුවත් අටමස්‌ථානයට අයත් ස්‌ථාන පිළිබ`දව විවිධ අදහස්‌ පවතී. වර්ෂ 1909 දී පමණ ඇති කරගත් සම්මතයක්‌ අනුව අටමස්‌ථානයට අයත් ස්‌ථාන පිළිබ`දව අවසන් තීරණයක්‌ ගෙන ඇත. 

මහාවංශය, දීපවංශය, බෝධිවංශය යන වංශකතාවල ස`දහන් අටමස්‌ථානය මෙසේය. මහා මේඝවන සංඝාරාමය (තිස්‌සාරාමය), සංඝයාගේ කර්ම මාලක සීමාව, ජන්තාඝර පොකුණ, මහා බෝධිය පිහිටි තැන, සංඝයාගේ පොහොය ගෙය, සංඝයාට උපන් ලාබය බෙදන ලහබත් ගෙය, චතුශ්ශාලාව සහ රත්නමාලි චෛත්‍යය එම ස්‌ථානයෝ වෙත්.

පූජාවලියෙහි ස`දහන් ආකාරයට අනුරාධපුර දකුණු මහ සෑය පිහිටි තැන, ලෝවාමහපාය පිහිටි තැන, පිරිත් ලාගෙය පිහිටි තැන, ජන්තාඝර පොකුණ පිහිටි තැන, ථූපාරාමය පිහිටි තැන, රන්මැලිසෑය පිහිටි තැන, මිහින්තලා මහ සෑය පිහිටි තැන සහ මහමෙවුනා උයනේ මැද ශ්‍රී මහා බෝධිය පිහිටි තැන යන ස්‌ථාන අටමස්‌ථානය වෙයි.

මාලක සීමාව, ජන්තාඝර පොකුණ, මහා බෝධි ස්‌ථානය, ලෝවාමහපාය, ලහබත් ගෙය, චතුශ්ශාලාව, මහා භෝජන ශාලාව, රත්නමාලි චෛත්‍යය යන ස්‌ථාන, අටමස්‌ථානය බව සද්ධර්මාලංකාරයට අනුව වෙයි.

මේ විස්‌තර අනුව පූජාවලියෙහි සඳහන් මිහින්තලේ මහ සෑය හා ථූපාරාමය සද්ධර්මාලංකාරයෙහි ඇතුළත් නොවේ. ඒ වෙනුවට චතුශ්ශාලාව හා මහාභෝaජන ශාලාව ඇතුළත්ය. බුදුරජාණන්වහන්සේ තෙවන වරට ලක්‌éවට වැඩි අවස්‌ථාවේදී සමවත් සුවයෙන් වැඩ හුන් ස්‌ථාන අටක්‌ පිළිබඳව සද්ධර්මාරත්නාකරයේ ස`දහන්ය. 

මහනුවර යුගයට අයත් නම් පොතේ ස`දහන් ස්‌ථාන අට මෙසේය. ශ්‍රී මහා බෝධිය, ලෝවාමහපාය, මිරිසවැටිය, අභයගිරි දාගැබ, ෙæතවන දාගැබ, රත්නමාලි දාගැබ, ථූපාරාම දාගැබ සහ මිහින්තලේ ශෛල චෛත්‍යය වෙයි. 

ක්‍රි. ව. 1870 දී පමණ සර්වේයර් ජනරාල්තුමා සකස්‌ කළ සැලැස්‌මට අයත් වූයේ ෙæතවනාරාම දාගැබ, ලංකාරාමය, ථූපාරාමය, අභයගිරිය දාගැබ, ලෝවාමහපාය, ජය ශ්‍රී මහා බෝධිය, මිරිසවැටිය දාගැබ සහ රුවන්මැලි මහ සෑය යන ස්‌ථාන අටයි. 

ක්‍රි. ව. 1909 දී අටමස්‌ථාන කොමිටියේ ලේකම්වරයා වූ සර් එච් ඒ. මැකලම් මහතා සාකච්ඡාවකින් පසු තෝරාගත් අටමස්‌ථානය මෙසේය. බෝ මළුව, ලෝවමහපාය, රුවන්වැලි සෑය, අභයගිරි විහාරය, ථූපාරාමය, ඡේතවනාරාමය, ලංකාරාමය සහ මිරිසවැටිය යන ස්‌ථානයෝය. මෙසේ දැන් ව්‍යවහාර වනුයේ එදා මිහඳු මාහිමියන්දෑසමන් මල් ඉසිමින් සලකුණු කළස්‌ථාන අට, යළි සොයාගෙන හ`දුන්වන්නක්‌ නොවේ. නමුත් මින් ස්‌ථාන කීපයක්‌ හෝ නිවැරදි විය හැකිය. 

බෝ මළුව 

මෙහි ස`දහන් බෝ මළුව යනු ජය ශ්‍රී මහා බෝධියයි. බුදුරජාණන්වහන්සේට බුද්ධත්වය ලබාගැනීමට මහෝපකාරී වූ ජයශ්‍රී මහා බෝධීන්වහන්සේගේ දක්‌ෂිණ ශාඛාව අනුරාධපුරයේ මහමෙවුනා උයනේ රෝපණය කරවා ඇත.බු. ව. 236 (ක්‍රි. පූ. 307) දී දඹදිව සිට ජය ශ්‍රී මහා බොAධීන්වහන්සේගේ දක්‍ෂිණ ශාඛාව ලක්‌éවට වැඩමවාගෙන එන ලද්දේ සංඝමිත්තා තෙරණිය විසිනි. එකල ලක්‌දිව රාජ්‍යය විචාළදෙවනපෑතිස්‌ රජතුමා මෙම බෝධි රෝපණය ස`දහා මළුව විශේෂයෙන් සකස්‌ කළ බැව් ඉතිහාසයේ ස`දහන්ය. පොළොව මට්‌ටමින් අඩි 21 ක්‌ ගොඩකර සෑදූ මණ්‌ඩපයක ශ්‍රී මහා බෝධිය රෝපණය කළ බැව් කියෑවේ. 

ලෝවාමහපාය 

තඹ ලෝ උළු සෙවිලි කළ හෙයින් 'ලෝවාමහපාය' නමින් හැ`දින්වෙයි. 'මහා සංඝයාගේ පොහොය ගෙය මෙය වන්නේය' යෑයි මිහඳු හිමි පෙන්වා, අවුරුදු 147 කට පසු එනම් බු. ව. 383 දී පමණ දුටුගැමුණු රජතුමා විසින් ලෝවාමහපාය ඉදිකරන ලදී. මහල් නවයකින් යුක්‌ත වූ මෙය බු. ව. 406 දී පමණ ගිනිගෙන විනාශ වූ බව ඉතිහාසය කියයි. පසුව සද්ධාතිස්‌ස රජතුමා සත්මහල් කොට ලෝවාමහපාය ඉදිකළේය. බු. ව. 819 වෛතුල්‍යවාදය පිළිගත් මහසෙන් රජතුමා ලෝවාමහපාය කඩා බි`ද දැමුවත්, බු. ව. 845 දී සිරිමෙවන් රජතුමා පස්‌මහල් කොට ලෝවාමහපාය ඉදිකළේය. මෙම අලංකාර මන්éරයේ අද ඉතිරිව ඇත්තේ ගල්කණු පමණි.

රුවන්මැලි මහ සෑය 

රුවන්වැලි මහා සෑය පිහිටියේ අනුරාධපුර මහමෙවුනා උයනේය. දුටුගැමුණු මහ රජතුමා විසින් බු. ව. 383 (ක්‍රි. පූ. 161) කරවූ මෙම දාගැෙරී උස අඩි 383 ක්‌ පමණ වේ. වට ප්‍රමාණය අඩි 1000 ක්‌ පමණ වේ. ස්‌වර්ණමාලි නම් දෙව`ගන විසූ රන් තෙලඹු ගස තිබූ තැන කරවූ නිසා 'ස්‌වර්ණමාලි' යන නම ලැබුණු බව කියෑවේ. ෙද්‍රdaණයක්‌ පමණ ධාතු නිදන් කොට ඇති බැවින් එයට පූජෝපහාර වශයෙන් රන් මල් ධාතු ගර්භයේ අසුරා ඇති හෙයින් 'ස්‌වර්ණමාලි' යන නම ලැබූ ඇතමෙක්‌ කියති. රුවන්මළුව නම් බිමක ඉදිකළ බැවින් රුවන්වැලි සෑය ලෙස නම් තැබූ බවට ද මතයකි. මහාවංශය කියන පරිදි මෙම ස්‌ථානයේ සතර බුදුරජාණන්වහන්සේලා (කකුසඳ, කෝණාගම, කාශ්‍යප, ගෞතම) වැඩ සිටි නිසා සර්වඥ පාරිභෝගික ස්‌ථානයක්‌ වෙයි. මෙම චෛත්‍යයේ වැඩ අවසන් කිරීමට පෙර දුටුගැමුණු මහ රජතුමා අභාවයට පත් වූයෙන් එහි ඉතිරි වැඩ කටයුතු සිදුකළේ සද්ධාතිස්‌ස රජතුමාගේ කාලයේ දී ය. අද අපට දක්‌නට ලැබෙන්නේ ප්‍රතිසංස්‌කරණයට ලක්‌ වූ චෛත්‍යයකි. වර්ෂ 1870 පමණ වන විට ගරාවැටුණු තත්ත්වයෙන් පැවති මෙහි ප්‍රතිසංස්‌කරණ කටයුතු ක්‍රි. ව. 1873 දී පමණ නාරන්විට සුමනසාර ස්‌ථවිරයන්ගේ ප්‍රධානත්වයෙන් ඇරඹිණි. පසුව ප්‍රතිසංස්‌කරණ කටයුතු රුවන්වැලි චෛත්‍ය වර්ධන සමාගම යටතට බාර කෙරිණ. ක්‍රි. ව. 1942 දී පමණ කොත් පැළ`දවීම සිදු කරන ලද බව කියෑවේ.

අභයගිරිය දාගැබ 

බුදුරජාණන්වහන්සේගේ තෙවැනි වර ලංකාගමනයේ දී,අභයගිරිය දාගැබ පිහිටි ස්‌ථානයේ ද සමවත් සුවයෙන් වැඩ සිටි බව කියෑවේ. එම නිසා මෙම ස්‌ථානය සර්වඥ පාරිභෝගික ශුද්ධ භූමියක්‌ ලෙස සැලකේ.වළගම්බා (වට්‌ටගාමිණිඅභය) රජතුමා ද්‍රවිඩයන් සමග පැවති යුද්ධයෙන් පැරදී පළායන විට ගිරි නම් නිගණ්‌ඨයා තම ආරාමයේ සිට ''මහ කළු සිංහලයා පැරදී පළා යනවෝa'' යෑයි හ`ඩ නගා කීවේය. මහාතිස්‌ස ස්‌ථවිරයෝ වළගම්බා රජතුමාට ආරක්‍ෂාව සැලසූහ. යළිත් ලංකා රාජ්‍යය ලබාගත් රජතුමා බු.ව. 455 (ක්‍රි.පූ. 89) දී පමණ ගිරි නිගණ්‌ඨයා විසූ තැන විහාරයක්‌ කරවා, ගිරි නිගණ්‌ඨයාගේ නමත්, රජතුමාගේ නමින් කොටසක්‌ ද සම්බන්ධ කොට 'අභයගිරිය' යන නම තබා මහාතිස්‌ස ස්‌ථවිරයන්ට පූජා කළ බැව් ඉතිහාසයේ දැක්‌වේ.

ථූපාරාම දාගැබ 

ලක්‌දිව බුදුසසුන පිහිටුවීමෙන් පසු ගොඩනගන ලද මුල්ම දාගැබ ථූපාරාමය ලෙස සැලකේ. බුදුරජාණන්වහන්සේගේ දකුණු අකු ධාතුව තැන්පත් කොට බු.ව. 236 (ක්‍රි.පූ. 307) දී දෙවනපෑතිස්‌ රජතුමා විසින් කරවන ලදී. ථූපාරාම දාගැබේ උස අඩි 63කි. වට ප්‍රමාණය අඩි 194කි. දාගැෙරී ආරක්‍ෂාව පිණිස වටදාගෙයක්‌ (චෛත්‍යය වසා ඉදි කළ ගෘහය) කරවා තිබූ බවට, දාගැබ වටා ඇති ගල් කණු සාක්‍ෂි දරයි. 

14 පිටුවෙන්... මිහි මාහිමියන්... 

ගෞතම බුදුරජාණන්වහන්සේ සමවත් සුවයෙන් වැඩ විසූ ස්‌ථානයක්‌ හෙයින් සර්වඥ පාරිභෝගික ශුද්ධ භූමියක්‌ ලෙස සැලකේ. අෂ්ටඵලරුහ බොAධීන්ගෙන් එකක්‌ ද මෙම ස්‌ථානයේ රෝපිත බව ස`දහන්ය. 

ඡේතවනාරාම දාගැබ (

ජෝතියවන උද්‍යානයේ (නන්දන උයනේ) කරවූ නිසා 'ඡේතවනාරාමය' යන නම ලැබුණු බවට මතයකි. මෙම ස්‌ථානය ද සර්වඥ පාරිභෝගික ශුද්ධ භූමියකි. බුදුරජාණන්වහන්සේගේ පටි ධාතුවෙන් කොටසක්‌ හා සර්වඥ ධාතු නිදන්කොට මෙම දාගැබ කරවූයේ බු.ව. 819 (ක්‍රි.පූ. 334) දී මහසෙන් රජතුමා විසිනි. මෙහි වට ප්‍රමාණය අඩි 1100 ක්‌ පමණ වේ. ඡේතවන නිකායේ මූලස්‌ථානය වූයේ මෙම විහාරයයි. ගරා වැටුණු තත්වයෙන් පැවති මෙම දාගැබෙහි ප්‍රතිසංස්‌කරණ කටයුතු හිටපු ජනාධිපතිවරයෙකු වූ ඡේ. ආර්. ජයවර්ධන මහතා විසින් ක්‍රි. ව. 1980 ජනවාරි පළමුවෙනිදා (දුරුතු පොහෝ දින) ආරම්භ කරනලදී.

ලංකාරාමය 

ලංකාරාමය බු.ව. 455 (ක්‍රි.පූ. 89) දී වළගම්බා රජතුමා විසින් කරවන ලදී. වට ප්‍රමාණය අඩි 150ක්‌ වන අතර උස අඩි 50 කි. ලංකාරාමය, 'සිලාසොරීහකන්දක විහාරය' නමින් හැ`දින්වූ බව ද කියෑවේ. මෙම චෛත්‍යයේ ඉදිකිරීම් බොහෝ දුරට ථූපාරාමයට සමීප බවක්‌ පෙන්වයි. ථූපාරාමයට වඩා කුඩා වන ලංකාරාම දාගැබ උසින් අඩි 132ක්‌ පමණ වෙයි. චෛත්‍ය පාද විෂ්කම්භය අඩි 44ක්‌ පමණ වේ. ලංකාරාමයට, වටදාගෙයක්‌ (චෛත්‍යය වසා ඉදි කළ ගෘහය)කරවා තිබූ බවට සාක්‍ෂි ඒ වටා ඇති ගල් කණු කියාපායි.

මිරිසවැටියදාගැබ 

බු. ව. 383 (ක්‍රි. පූ. 161) දී දුටුගැමුණු රජතුමා විසින් මිරිසවැටිය දාගැබ කරවා ඇත. මෙම ස්‌ථානය ද බුදුරජාණන්වහන්සේගේ ශ්‍රී පාදස්‌පර්ශයෙන් පවිත්‍ර වූ ස්‌ථානයක්‌ ලෙස සැලකේ. කිසිවක්‌ සංඝයාවහන්සේලාට නොදී ආහාරයට ගැනීම දුටුගැමුණු රජතුමාගේ සිරිතක්‌ නොවීය. සංඝයාවහන්සේලාට නොදී මිරිස්‌වැටියක්‌ (ව්‍යංජනයක්‌/ ලුණුමිරිසක්‌) අනුභව කළ අවස්‌ථාවක්‌ සිහිපත්වී එයට ද`ඩුවමක්‌ වශයෙන් මෙම දාගැබ කරවන ලද බැව් 

කියෑවේ. එය මරිචචට්‌ටි විහාරය - මිරිසවැටිය ලෙසින් ව්‍යවහාර විය. 

අටමස්‌ථානයට අයත් දාගැරී අද වන විට ප්‍රතිසංස්‌කරණයන්ට ලක්‌ව ඇත. ඒ අනුව ථූපාරාම දාගැබ ඝණ්‌ඨාකාර (සීනුවක) හැඩයකින් යුක්‌තය. අනෙක්‌ දාගැබ් (රුවන්වැලිසෑය, අභයගිරිය, ජේතවනාරාමය, ලංකාරාමය, මිරිසවැටිය) බුරීබුලාකාර (දිය බුබුලක) හැඩය ගෙන ඇත. 

ආර්. ඒ. නයනානන්ද
සටහන 
ලක්‍ෂමී පාර,ගම්පහ

අටසැටලෙනින් ඇරැඹි මෙරට ලෙන් පූජාව

ශ්‍රී ලංකා ද්වීපයෙහි සම්බුද්ධ ශාසන ආරම්භය සිදු වූයේ ක්‍රි. පූ. 236 වැන්නේ දී දඹදිව ධර්මාශෝක රජුගේ පුත් මිහිඳු මාහිමි ප්‍රමුඛ ධර්මදූත පිරිසේ ආගමනය සහ මිහින්තලා පර්වත භූමිය ද මුල්කර ගෙනය. ගල් සහ පස්‌ මිශ්‍ර වීමෙන් සෑදුන උස්‌ බිම යන අර්ථයෙන් මේ ස්‌ථානය මිස්‌සක පබ්බත යන වෙනත් නමකින්ද හැඳින්වේ. අනුරාධපුරයේ සිට සැතපුම් අටකට පමණ දුරින් නැගෙනහිර දිසාවේ කාලයන්හි දී දේව කූට, සුමණ කූට, සුභ කූට, පිලය කූට යන නම් වලින් හැඳින්වුණ බව බෞද්ධ පොතපතේ සඳහන්ය.

බුදු සමය පැමිණි සමයේ මෙරට රජ කළ දේවානම් පියතිස්‌ස රජු හමුවීමට මිහිඳු මාහිමි ප්‍රමුඛ ධර්මදූත පිරිස සෘද්ධි බලයෙන් මෙ ස්‌ථානයට වැඩම කළ බවට මහාවංශයේ 13 වැනි පරිච්ඡේදයේ 18.19.20 යන පාලි ගාථාවන්ගෙන් ප්‍රකාශ වේ. පොසොන් පුන් පොහොය දිනක මිහිඳු මාහිමියෝ ඉට්‌ඨිය, උත්තිය, භද්දසාල, සම්බල යන තෙරුන් වහන්සේලා සිව් නමද සුමණ සාමණේරයන් ද භණ්‌ඩුක උපාසක ද සමඟ සෘද්ධි බලයෙන් පිලයකූටය නම් වූ අබ්බස්‌ තලයෙහි වැඩසිටියේ යෑයි එකී ගාථාවල සඳහන්ය.

මිත්‍ර රජු විසින් තමා හමුවට එවන ලද දූත පිරිස හඳුනාගෙන ගෞරව සහිතව පිළිගත් දෙවන පෑතිස්‌ රජු එම පිරිසට තාවකාලිකව ලැඟුම් ගැනීමට සිය මගුල් ඇත්හල වහා පිළියෙල කර දුන් අතර පිරිසට වස්‌ විසීමට අවශ්‍ය වූ අවස්‌ථාවේ ඒ සඳහා මිහිඳු මාහිමියන්ගේ අනුශාසනය පරිදි මිහින්තලයේ පිහිටි අටසැටලෙන් වස්‌ විසීමට සුදුසු වන සේ සකස්‌ කර පූජා කළ බවටද සඳහන්ය. මේ අන්දමට එදා ලක්‌දිව ආරම්භ වූ ලෙස්‌ පූජාව සතර දිසාවෙහි ම පැතිර ගියෙන් ශ්‍රද්ධා සම්පන්නයෝ භාවනානුයෝගී භික්‍ෂුන් වහන්සේලා උදෙසා ස්‌වභාවික පිහිටි ගල්ලෙන් කටාරම් කොටා පූජා කළහ. ඒ බවට රට පුරා ඒ ඒ ප්‍රදේශයන්ගෙන් හමුවන සාධක අති මහත්ය.

මිහිඳු මාහිමියන් මෙරටට ගෙන ආවේ සම්බුද්ධ ශාසනය පමණක්‌ම නොවේ. ඒ සමඟ එවකට දඹදිව පැවැති බ්‍රාහ්මී අක්‍ෂර මාලාවද මෙරටට ලැබිණි. එම කාලසීමාව තුළම උන්වහන්සේගේ සහෝදරිය වූ සංඝමිත්තා තෙරණිය ශ්‍රීමහා බෝධියේ දක්‍ෂිණ ශාඛාව මෙරටට වැඩම කරවීම ද සිදුවිය. එම ගමනේ දී දහඅට කුලයක කර්මාන්ත කරුවන්ද මෙහි පැමිණි බවට ද සඳහන්ය. ගල්වඩු, හීවඩු, කුඹල්, 

ලොහොකම් ආදියෙහි නිපුණ වූ ඔවුහු මෙහි පැමණීම සමඟම මෙරට විශාල සමාජ පෙරළියකට ලක්‌ වී ඇත. මේ නිසා සංඝයාට ලෙන් පිදීමේ දී ද වැඩි ප්‍රමාණයක ලෙන්හි පූජා කළ අයගේ නම් ගොත් ආදිය සඳහන් වන ලෙස අකුරු කොටා දක්‌වා ඇත.

වැසි දිය ලෙස තුළට කාන්දුවීම වැළැක්‌වීමට ලෙනෙහි උඩ කොටසේ කටාරම් කොටා ලෙන ඉදිරි පසින් වැටි බිතක්‌ (ගල් කැබලි සහිත වැටි යොදා) තනා වාසය සඳහා සැකසූවේ ලෙන් කලාතුරකින් අවස්‌ථාවක දී එක්‌ භික්‍ෂුවක්‌ මුල් කොට පූජා කළ බවක්‌ දක්‌නට ඇතත් බොහෝ අවස්‌ථාවන්හි "අගත අනගත චතුදිස සගස දිනේ" (ආවාවුද නොආවාවූද සතර දිහාවෙහි සංඝයාට පූජා කරන ලදී) යන පාඨය ලෙනෙහි කොටා ඒ අනුව සතර දිසාවෙහිම භික්‍ෂු සංඝයාට පූජාවක්‌ ලෙස පූජා කර ඇත. සොලීS බලය මුලිනුපුටා දමා යළි රාජ්‍යත්වයට පත් වීමට වලගම්බාවනට සහාය වූ මහා තිස්‌ස තෙරුනට අභයගිරි විහාරයද එලෙසම කොහොන්තිස්‌ස නම් තෙරුනට මහසෙන් රජු ඉදිකළ ඡේතවන විහාරයද එක්‌ භික්‍ෂුවක්‌ මුල් කොට පූජා කළ බවට සඳහන් වෙනත් ගල්ලෙන් පූජා කිරීමේදී සඟ පුරපුරටම පූජා කිරීම සම්ප්‍රදායක්‌ බවට පත්ව තිබිණි. එසේ වී මුත් එකී සම්ප්‍රදාය ඉක්‌මවා එක්‌ භික්‍ෂුවක්‌ මුල්ගොට ගල්ලෙන් පූජා කළ අවස්‌ථාද කලාතුරකින් දැකිය හැකිය. එබඳු අවස්‌ථාවක්‌ ලෙස "සමන බරචද සිලික නගරියන" (බරචන්ද නම් ශ්‍රවණයන් වහන්සේට සිලික නගරවාසීන් විසින් පූජා කරන ලදී) යන බ්‍රාහ්මි අක්‍ෂර කෙටූ ගල් ලෙනක්‌ තිස්‌සව කෝරලේ බැද්දේගමට සමීප ස්‌ථානයක පිහිටා ඇත. මෙහි තවත් විශේෂත්වයක්‌ නම් ඒ සමයෙහි මෙහි "සිලික" නම් වූ නගරයක්‌ තිබීම සහ සමූහයක්‌ එක්‌වී ලෙස සකස්‌ කර පූජා කිරීමත් ය.

කුරුණෑගල දිස්‌ත්‍රික්‌කයේම ඉබ්බාගමුව ආසන්නයේ රංකිරිමඩ නම් වූ රජමහා විහාර භූමියෙහි පිහිටි ගල්ලෙනක වෙත... උපතිසහ... හා අබනගරි යන ... සගස... (උපතිස්‌ස භික්‍ෂුවගේ ගුහාව අබනගරි වැසියේ සංඝයාට පූජා කරන ලදී) 

යනුවෙන් සඳහන් ව ඇති පාඨයෙන් ද මෙරට පිහිටි "අබ" නම් වූ නගරයක්‌ ගැන සඳහන් වේ.

මෙරටට බුදු සමය පැමිණි සමයේ දී සඟ සතු කර ගල්ලෙන් පිදීම ස්‌ත්‍රී පුරුෂ භේදයකින් තොරව සිදුකර ඇති බව ද සාධක හමුවේ. "උති අයහ ජිතහ උපශික තිශස ලෙණෙ" (උතිය නම් කුමරුගේ දියණිය තිස්‌සාගේ ලෙන) කුරුණෑගල දිස්‌ත්‍රික්‌කයේ කුඹුක්‌ගලම් සිට පොල්පිතිගමට යන ප්‍රධාන මාර්ගයේ පිහිටි කබලෑලෙන (දාගම) විහාර භූමියේ පිහිටි ලෙනක "ගම්කමිතපලස ජිත රේවතී සමතිය ලෙණේ" (මිත්තපාල නම් ගම් ප්‍රධානියාගේ දුව රේවතී විසින් පූජා කළ ලෙන) ආදී වශයෙන් සඳහන් වීමෙන් ස්‌ත්‍රී පක්‍ෂයද ලෙන් පූජාවේදී මුල්වී කටයුතු කළ බවක්‌ දැකිය හැකිය.

නගරවාසීන් උපාසක උපාසිකාවන්, ගම් ප්‍රධානීන් මෙන්ම රාජ්‍ය නායකාදීන්ද විශේෂයෙන් ම සෙන්පතියන්ද ලෙන් සකස්‌ කර සඟසතු කර පූජා කළ බව දක්‌නට ඇත. එවැනි අවස්‌ථාවක්‌ කුරුණෑගල දිස්‌ත්‍රික්‌කයේ නයින්දන්නාව (පැරණි සංගමු විහාරය යෑයි සිතන) රජමහ විහාර භූමියෙන් හමුවේ. මහාචාර්ය එම්. ඩබ්. විමල් විඡේරත්න මහතා ලියූ මලියදේව මහතන් වහන්සේ වැඩ විසූ මණ්‌ඩලාරාම මහා විහාරය යන පොතෙහි එම ලෙන් ලිපිය ගැන මෙසේ වූ විස්‌තරාත්මක සඳහනකි. "ගෝඨඉම්බර යෝධයාගේ ලෙන්ලිපි ඔහුගේ නිජබිම වූ රෝහණ රාජධානියේ අගනුවරව පැවැති මාගමට නුදුරින් සිතුල්පව්වෙන් හැරුණ විට ඔහුගේ ලෙන්ලිපි යළි හමුවන්නේ පෞරාණික දක්‍ෂිණ දේශයට අයත් කුරුණැගල දිස්‌ත්‍රික්‌කයේ ඔහුගේ බිරිඳගේ උපන්ගම වූ භෝක්‌කන්ත ග්‍රාමය සේ මෙහි හඳුනාගෙනු ලැබූ ගොකරැල්ලේ සිට කි.මී. 14.4 ක්‌ (සැ. 09 ක්‌) පමණ වයඹ දිගින් පිහිටි නයින්දන්නාව විහාරයෙනි. එහි ලෙන් ලිපිය මෙසේය. "පරුමක මහතිස පුත චුඩ අයිමරහ ලෙණෙ අයිමරහ පවතහි" මෙහි සඳහන් චුඩ අයිමර (චූල අතිම්බර) ගෝඨඉම්බර යෝධයා ලෙස හෙන්රි පාකර් මහතා ද මහාචාර්ය සෙනරත් පරණවිතාන මහතාද හඳුනා ගනිති".

මහා සංඝයා උදෙසා පූජා කරන ලද ඇතැම් ලෙන්හි එකී ලෙනේ නම හැර අන් කිසිවක්‌ සඳහන් නොකළ අවස්‌ථා ද දක්‌නට ඇත. සුදසන, සිහපණ, නගහෙටි (නාගසොණ්‌ඩ) මුලසුදසන, තිබ, මහසුදසන, වනපසදන එබඳු අවස්‌ථා ලෙස දැක්‌විය හැකිය.

පැරණි භික්‍ෂු සමාජයේ ප්‍රධාන තම කාර්යය වූයේ භාවනා කිරීම සහ දේශනා කීරිමය. භාවනානුයෝගීව සිටීමට නම් ඒ සඳහා යෝග්‍ය පරිසරයක්‌ තිබීම අත්‍යවශ්‍ය කරුණකි. භාවනානුහෝගී භික්‍ෂුන්ට ලෙන් පූජා කළවුන් ඒ පිළිබඳව වඩාත් සැලකිලිමත් වී ඇත. පූජාවට සකස්‌ කරන ලෙන මිනිස්‌ වාසයෙන් වඩාත් දුර හෝ මිනිස්‌ මාසයට වඩාත් සමීප නොවිය යුතුය. අවට පරිසරය ගස්‌ කොළන් මලින් යුක්‌ත සාන්ත පරිසරයක්‌ විය යුතුය. උස්‌ ස්‌ථානයක පිහිටිය යුතුය. මෙබඳු ලක්‍ෂණ සහිත ස්‌ථානයක පිහිටි ලෙන් පරිහරණය කළ භික්‍ෂුහු මාර්ගඵල ලාභීහු බවට පත්ව සසරින් එතෙර වූහ.

අල්පේච්ඡ බව ගල්ලෙන්වල විසූ භාවනානුයෝගීන්ගේ සුවිශේෂී ලක්‍ෂණයකි. දැඩි අධිෂ්ඨානයෙන් නොපසුබට වීර්යයෙන් ක්‍රියා කළ උන්වහන්සේලා බොහෝ විට දැඩි වෘත සමාදන්ව සිටියහ. මහාචාර්ය ගුණපාල මලලසේකර මහතා ලියූ එක්‌ ග්‍රන්ථයක ඒකාසන වෘතය (නිදීම හිඳීම ආදී ඉරියව් සඳහා එකම අසුනක්‌ පරිහරණය කිරීම) ගත පච්චාගත වෘතය (භාවනා අරමුණකින් යම් ස්‌ථානයකට වඩින විට අරමුණ වෙනස්‌ වී නම් ආපසු ගොස්‌ නැවත අරමුණෙහි පිහිට යළි ගමන ආරම්භ කිරීම) පිණ්‌ඩපාතික වෘතය (පිඬු සිඟා ගැනීමෙන් පමණක්‌ම යෑපීම) ආදී වූ දැඩි වෘත ගැන සඳහන්ය. මහනුවර යුගයෙන් වැඩවිසූ සරණංකර සංඟරාජ මාහිමියන් වහන්සේ ද මෙම පිණ්‌ඩපාතිකව ජීවත් වීමේ මතය සමාදන් වී සිය ජීවිත කාලය පුරාවටම එය ආරක්‍ෂා කළ බවට පොත්වල සඳහන්ය.

අරන්කෙලිය හෙවත් ආරණ්‍ය ක්‍රීඩාව යනු කලින් සඳහන් කළ ලෙස වන 

සෙනසුනක පිහිටි ගල්ලෙනකට වැඳ තනිව භාවනානුයෝගීව විසීමය. සිංහල සාහිත්‍යයෙහි දහම්ගැට යනුවෙන් හැඳින්වෙන පද්‍ය විශේෂයෙකි. ඒ අතරින් එකකි.

පෙර එක්‌ දෙමස්‌සෙක්‌ 

දන්දීලාම සමණේ

දැන් සතරක්‌ ලද්දු 

වරෝරන් කෙළියට දැරියනේ

මෙහි වචනාර්ථය ඉක්‌ම යන වෙනත් අරුතක්‌ ද ඇත. පෙර මස්‌ඇස්‌ දෙකක්‌ දන් දුන් බෝසතාණෝ පසුව උතුම් වූ ශාස්‌තෲ පදවිය ලැබුනා බුද්ධිමතුනි ආරණ්‍ය ක්‍රීඩාවට හෙවත් ආරණ්‍යගතව භාවනා කිරීමට යොමුවන්න යනු එහි සැබෑ අරුතය. මෙකල ද රුවන්ගිරිකන්ද, නාථගනේ, මාලිගාතැන්න, දිඹුලාගල ආදී ස්‌ථානහන්හි භාවනානුයෝගී භික්‍ෂුහු වැඩවාසය කරති.

ඩී. ඒ. ටී. බී. දේවසිංහ

විශ්‍රාමික විදුහල්පති

බුදු දහමින් පෝෂණය ලද ලාංකික උත්සව හා පූජාවිධි

ශ්‍රී ලංකා රාමඤ්ඤනිකායේ අනුනායක 
මහාචාර්ය 
වරාගොඩ පේමරතන අනු නාහිමි

වංස කතාවලින් පැවසෙන පරිදි, මහින්දාගමනයට ශතවර්ෂ කීපයකට පෙර සිට ම ලාංකිකයෝ බුදුසමය ගැන යම් ප්‍රමාණයක හැඳිනීමක් ඇතිව සිටියහ. අනුබුදු මිහිඳු මහරහතන් වහන්සේගේ ආගමනයෙන් ඒ හැඳිනීම රාජ්‍ය මට්ටමේ සම්බන්ධතාවක් බවට පත්විය. බුදු දහම ලාංකික ජනතාවගේ නිත්‍ය ආගම වශයෙන් මෙන් ම ප්‍රධාන සංස්කෘතික බලවේගය වශයෙන් ද ක්‍රියාත්මක වන්නට පටන් ගත්තේ එතැන් සිට ය. උත්සව සහ පූජාවිධි ලාංකික සංස්කෘතියෙහි විශේෂාංගයක් ලෙස වර්ධනය වන්නට පටන් ගත්තේ ද ඉන් පසුව ය.
ගත වූ ශතවර්ෂ විසිපහක් තරම් දීර්ඝ කාලයක් තිස්සේ ලංකාවේ සංස්කෘතිය පෝෂණය වූයේ බුදු දහමේ අනුහසින් බව සක්සුදක් සේ පැහැදිලි කරුණකි. ඒ බලපෑම කොතරම් ප්‍රබල වී දැයි කියතොත් ශ්‍රී ලංකා සංස්කෘතිය හා බෞද්ධ සංස්කෘතිය යනු දෙකක් නොව එකක් ම යැයි පිළිගත යුතු තරම් ය. මේ කාරණය ලංකාවේ බෞද්ධ ජනයා විසින් වාර්ෂික හෝ වාරික වශයෙන් පවත්වනු ලබන උත්සව දෙස බැලුවත් පූජාවිධි දෙස බැලුවත් නිරායාසයෙන් ම තහවුරු වන කරුණකි.
උත්සව හා පූජාවිධි කෙරෙහි බුදුසමය කෙතෙක් දුර බලපා ඇද්දැයි ප්‍රකට කරන ලක්ෂණ කවරේදැයි විමසා බැලීම ලිපියේ මාතෘකාව සම්බන්ධයෙන් ප්‍රයෝජනවත් ය. ආචාර විද්‍යාත්මක පක්ෂයෙන් ගත් කල බුදු දහමේ පදනම අවිහිංසාව පෙරටු කොට ගත් ආත්ම සංවරයයි. සමාජ විද්‍යාත්මක වශයෙන් සතර බ්‍රහ්මවිහරණයයි. අධ්‍යාත්ම පක්ෂයෙන් කෙලෙස් නිවාරණය හා ආත්ම පාරිශුද්ධියයි. සාමූහික පිරිසක් හෝ තනි කෙනෙකු විසින් සිදුකෙරෙන යම් ක්‍රියාවක මේ ලක්ෂණ දැකිය හැකි නම් එය බුදු දහමට අනුරූප ව සකස් වූ ක්‍රියාවකැයි විවාදයකින් තොරව නිශ්චය කළ හැකිය. වර්ෂ දෙදහස් පන්සිය පණහක් තරම් දීර්ඝ කාලයක් තිස්සේ ලංකාවාසීන් විසින් පවත්වා ගෙන එනු ලබන උත්සව සහ පූජාවිධි සියල්ලෙහි ම පාහේ ඉහත කී ලක්ෂණ ඉස්මතු වී පෙනෙයි.
ලංකාවේ බෞද්ධයන් විසින් උත්කර්ෂවත් ලිලාවෙන් වාර්ෂික ව පවත්වා ගෙන එන ආගමික උත්සව කීපයක් ඇත. දුරුතු, වෙසක්, පොසොන්, ඇසළ යනු ඒ අතරින් ප්‍රධානත්වය දරන බෞද්ධ උත්සවයෝ වෙති. ඒ සියල්ල ම බෞද්ධ ඉතිහාසයේ යම් වැදගත් සිදුවීමක් මුල් කොට ගෙන ඇරඹුණා මෙන් ම, වෙසක් හැර ඉතිරි උත්සවවල කේන්ද්‍රස්ථානය වන්නේ ලංකාවේ ඓතිහාසික බෞද්ධ සිද්ධස්ථානයකි. විශේෂයෙන් දුරුතු උත්සවයේ දී මහියංගනය විහාරය සහ කැලණිය විහාරය ප්‍රධාන වෙයි. බුදුන් වහන්සේ ලංකාවේ මහියංගනයට වැඩම කොට එකල මෙරට යක්ෂ නමින් ප්‍රසිද්ධව රට පාලනය කරමින් බලවත්ව සිටියවුන් මේ දිවයිනෙන් එළවා හරින ලද්දේත් සුමන සමන් දෙවියන්ට කේශ ධාතු ප්‍රදානය කළේත් දුරුතු පුරපසළොස්වක පෝය දවසක යැයි වංස කතාවලින් පැවසෙයි. දුරුතු පෝය දිනයේ දී මහියංගනය සහ කැලණිය බෞද්ධ බැතිමතුන්ගේ අවධානයට ලක් වන්නේ කවර හෙයින්දැයි මෙයින් වටහා ගත හැකිය.
බුදු සමය හැඳින ගැනීමෙන් පසු ලංකාවේ සිදුකෙරෙන විශාලතම උත්සවය වෙසක් යන නමින් ප්‍රසිද්ධය. බුදුන් වහන්සේගේ උපත, බුදුවීම සහ පරිනිර්වාණය යන සිදුවීම් තුන ම එකම දිනයක දී හෙවත් වෙසක් පුර පසළොස්වක් පොහෝ දිනයේ දී සිදු විණැයි ථෙරවාදී බෞද්ධයෝ අදහති. මෙහි එකම දිනය යන්නෙන් අදහස් වන්නේ ඒ සියලු සිදුවීම් එකම දවසක් තුළ දී සිදුවූ බව නොවේ. ක්‍රිස්තු පූර්ව 544 දී උපත ලැබූ බවත්, ඉන් වර්ෂ 35කට පසු (509 දී) බුද්ධත්වය ලත් බවත්, ඉනුත් වර්ෂ 45කට පසුව (464 දී) පිරිනිවන් පා වදාළ බවත් ය. දිනය එක නමකින් හැඳින්වෙන නමුත් සිද්ධි තුන වර්ෂ තුනකදී සිදු වූ බව සැලකිය යුතුය. කෙසේ වෙතත් ඒ සියල්ල ම බෞද්ධයාගේ සිතෙහි ගැඹුරු ලෙස කාවැදුණු අවස්ථාවෝ ය. වෙසක් පොහෝ දිනය බුදුන් වහන්සේ ගෞරවසම්ප්‍රයුක්ත ව අනුස්මණරය කිරීම සඳහා යොදා ගැනුනේ කවර කාරණා පෙරදැරි කර ගෙනදැයි දැන් පැහැදිලිය. බුදුරජාණන් වහන්සේ අරභයා නොයෙක් පුදපුජා පැවැත්වීමත් උන් වහන්සේ විසින් අනුදැන වදාළ ප්‍රතිපත්ති ක්‍රියාවට නැංවීමත් වෙසක් උත්සවයේ ප්‍රධාන ලක්ෂණය වෙයි.
ලාංකික බෞද්ධ ජනතාවගේ අවධානකයට යොමු වන ඊළඟ වැදගත් පෝය පොසොන් පුර පසළොස්වක දිනයයි. ධර්මාශෝක නමින් ඉන්දියාවේ පහළ වූ බලවත් ම මහාධිරාජයාගේ අනුග්‍රහය යටතේ ශ්‍රී ලංකාවේ එවක රාජ්‍යය ඉසුළූ දේවානම් පියතිස්ස රජතුමා වෙත සිය පුත් මිහිඳු මහරහතන් වහන්සේගේ ප්‍රධානත්වයෙන් ධර්මදූත පිරිසක් ලෙසින් එවන ලද්දේ එදින ය. මිහිඳු මහ රහතන් වහන්සේගේ සම්ප්‍රාප්තිය ප්‍රධාන වශයෙන් රාජ්‍යතාන්ත්‍රික කාර්යයක් වූවා සේ ම රාජ්‍ය මට්ටමින් බුදු දහම මෙරටට හඳුන්වා දුන් ප්‍රථම අවස්ථාව ද විය. ඒ නිසා ඒ සිද්ධිය ආගමික වශයෙන් හා ඓතිහාසික වශයෙන් පමණක් නොව ජාතික වශයෙන් ද විශේෂ වැදගත්කමක් උසුළයි. මිහිඳු මාහිමියන් වහන්සේ ආපසු ඉන්දියාවට නොවැඩ, එවක ලංකාවේ අගනුවර වූ අනුරාධපුරය කේන්ද්‍ර කොට ගෙන සිය ධර්මදූත කාර්යය ක්‍රියාත්මක කරවූහ. එහෙයින් පොසොන් උත්සවයට කේන්ද්‍ර වන්නේ මිහින්තලය සහ අනුරාධපුරයයි.
බෞද්ධ දින දර්ශනයේ මීළඟට සටහන් වන වැදගත් උත්සව දිනය ඇසළ නම් වේ. ගෞතම බුදුපියාණන් වහන්සේ ජන්මලාභය ලැබූ දේශය වූ භාරතයේ ඒ කාලයේ පවා ඇසළ මාසය උත්සව සමයක් ව පැවැති බව බෞද්ධ පොතපතින් ප්‍රකාශ වේ. ඇසළ පොහොය පූජනීය දිනයක් වීමට තවත් හේතුවක් වූයේ බුදුන් වහන්සේගේ පළමු ම දේශනාව වූ ධම්මචක්කප්පවත්නන සූත්‍රය දෙසා වදාළේ එදින වීමයි. වෙනත් ලෙසකින් කියතොත් පස්වග මහණුන් අතරින් කොණ්ඩඤ්ඤ තවුසා රහත්භාවයට පත් කොට ශාසනය ප්‍රතිෂ්ඨාපනය කළ දිනය වීමයි. ඊට අතිරේක වශයෙන් බෞද්ධ ඉතිහාසයේ තවත් සිදුවීම් කීපයක් ඇසළ උත්සවයට සම්බන්ධ වී තිබේ. සිද්ධාර්ථ කුමාරයා මව් කුස පිළිසඳ ගැනීම, අභිනිෂ්ක්‍රමණය කිරීම, මාතෘ දේවියට අභිධර්මය දේශනා කිරීම පිණිස දෙව්ලොවට වැඩමවීම ආදිය ඉන් කීපයකි.
වර්ෂයේ අවසාන මාසයට යෙදෙන උඳුවප් පොහොය දිනය ද ආගමික වශයෙන් මෙන් ම ජාතික වශයෙන් ද වැදගත් වේ. මිහිඳු මහරහතන් වහන්සේගේ නැගණිය වූ සංඝමිත්තා රහත් මෙහෙණින් වහන්සේගේ නායකත්වයෙන් යුත් භික්ෂුණී පිරිසක් විසින් බුදුන් වහන්සේ බුද්ධත්වය ලබන අවස්ථාවේ උන්වහන්සේට සෙවණ සැපයූ ශ්‍රී මහා බෝධීන් වහන්සේගේ දකුණු ශාඛාව ලංකාවට ගෙන ආ දිනයයි. ඒ දෙවනපෑතිස් රජුගේ යුගයේ සිට අද දක්වා ම රාජ රාජමහාමාත්‍යාදීන්ගේත් පොදු ජනතාව එකසේ පූජෝපහාරයට හා ගෞරවාදරයට ලක් වූ ශ්‍රී මහාබෝධිය අනුරාධපුර මහමෙව්නා උයනේ වැඩ සිටිති. ඒ තරමට ම වැදගත් වූ අනිත් සිද්ධිය ලංකාවේ භික්ෂුණී ශාසනය ප්‍රතිෂ්ඨාපනය වීමයි. මිහිඳු මහරහතන් වහන්සේගේ සහ සංඝමිත්තා රහත් මෙහෙණින් වහන්සේගේත් මෙහෙයවීම යටතේ රජ පවුලට සමබන්ධ වූ කාන්තාවන් 50 වැඩි පිරිසක් භික්ෂූත්වයට පත්වීම ලංකා භික්ෂුණී ශාසනයේ ආරම්භය විය.
ඉහත විස්තර කළ සියලු දින වකවානු ලාංකික බෞද්ධයන් උත්සව පවත්වන දින ලෙස ඉතිහාසයට එක් වී ඇත. මෙහි මුල දී සඳහන් කළ පිරිදි ඒ උත්සව දිනවල දී ජන ජීවිතයේ ප්‍රධාන ලක්ෂණය වන්නේ අධ්‍යාත්මික පක්ෂයට නැඹුරුව ප්‍රතිපත්තිකාමි වීමයි. ඒ හැම පෙහොය දිනක ම සැදැහැත්තෝ ඒ අවස්ථාවවට වැදගත් වූ විහාරස්ථානවලට හෝ තම ගම්මානවල විහාරස්ථානවලට රැස්වී අටසිල් හෝ දසසිල් සමාදන් වෙති. බොහෝ පින්වත්හු දානය හා ගිලන්පස සපයමින් සිල් සමාදන්වූවන්ට සංග්‍රහ කරති. තරුණ – ලාබාල බොහෝ දෙනා රංචු ගැසී යම් යම් ප්‍රසිද්ධ විහාරස්ථාන නැරඹීම සඳහා වන්දනාවේ යති. සමහර පින්වත්හු එසේ වන්දනාවේ යන පිරිස් උදෙසා දන්සල් පවත්වති. සමහරු අංගවිකලවූවනට, ළමා නිවාසවලට මහලු නිවාසවල රෝහල්වල රෝගීන්ට නොයෙක් අයුරින් සංග්‍රහ කරති. මෙලෙසින් සාමාන්‍යයෙන් පොහොය දවස පින් රැස් කර ගැනීම සඳහා ම වෙන් වූ දිනය ලෙස සලකා, එදින ගොවිතැන් වෙළෙදාම් ආදී කටයුතු අත්හිටුවා ජනයා විවිධ ආගමික කටයුතුවල යෙදෙන්නට පුරුදු වී සිටිති.
ප්‍රධාන උත්සව අවස්ථාවල දී ධර්මාමිෂ පක්ෂයට නැඹුරුව ජාතක කතා, පූජිත මහෝත්තමයන්ගේ චරිත කතා, බුද්ධදේශනා ආදී උපදේශාත්මක කතා වස්තු මුල් කොට ගෙන විශාල තොරන් ඉදි කොට ඒවා විදුලි බලය ආධාරයෙන් ක්‍රියා කරවා ප්‍රදර්ශනය කරවති. කණ්ඩායම් වශයෙන් එක් රැස් වී අදාළ ප්‍රධාන සිද්ධිය අළලා භක්ති ගීත ගායනා කරවති.
මේ මාර්ගවලින් නරඹන්නන්ගේ හා ශ්‍රාවකයන්ගේ බුද්ධ ධර්මය පිළිබඳ දැනුම ද ශ්‍රද්ධාව ද දියුණු කෙරෙයි.
බෞද්ධ උත්සවවල විශේෂ ලක්ෂණයක් ලෙස සැලකිය යුතු තවත් විශේෂ කරුණක් ඇත. එනම් පෙරහර පැවැත්වීමයි. ඒ සිරිත ආරම්භ වූයේ දෙවනපෑතිස් රජතුමාගේ කාලයේ දී ම ය. සංඝමිත්තා මෙහෙණිනන් වහන්සේ ලංකාවවට ශ්‍රී මහා බෝධීන් වහන්සේ වැඩම වූ අවස්ථාව ඊට කදිම නිදසුනකි. ඉන්දියාවේ සිට ලංකාවේ දඹකොළපටුන නම් වූ මුහුදු තොටට වැඩම වූ බෝධින් වහන්සේ එතැන් සිට අනුරාධපුරය දක්වා වැඩමවන ලද්දේ පංචතුර්යනාදය සහ අනේකප්‍රකාර නෘත්‍ය - ගීත – වාදිතයන්ගෙන් සමන්විත වූ විසිතුරු පෙරහරකින් ය. කිත්සිරිමෙවන් රජු දවස දන්තකුමරු සහ හේමමාලා කුමරිය විසින් ආරක්ෂා සහිත ව වැඩමවන ලද දළදා වහන්සේ මුහුදු තොටේ සිට අනුරාධපුරය දක්වා වැඩමවා ගෙන ආවේ ද දර්ශනීය පෙරහරකින් බව වංශ කතා පවසයි. අද වන විට විවිධ ආගමික සිද්ධීන් නිමිති කොට ගෙන රටේ නොයෙක් තැන්වල පෙරහර පැවැත්වෙයි. ඒවා බොහෝ විට රටවාසීන්ගේ කලාකාමීත්වය සහ කලාකරුවන්ගේ කුසලතා වැඩි දියුණු කිරීමට උපයෝගී වී තිබේ.
බුදු සමයේ බලපෑම ඔස්සේ දියුණු වී ගිය තවත් පූජා විධියකි, පිරිත් දේශනාව. එය එක් අතකින් ශාන්තිකර්ම විධියකි. පුද්ගලික ජීවිතයේ බොහෝ අවස්ථාවල දී පැන නගින අවශ්‍යතා පහසුවෙන් විසඳා ගැනීමේ ක්‍රමවේදයක් ලෙස පිරිත භාවිතා වන බවට සාධක දක්නා ලැබේ. දරු ප්‍රසූතිය, දරුවෙකුට නම් තැබීම, පළමු වරට කෙස් කැපීම, අකුරු කියවීම, විවාහය, රෝගියෙකු වීම, අමනුෂ්‍යයන්ගෙන් බියජනක පරිසරයක් වීම, ආදී අවස්ථාවල දී පමණක් නොව, නිවසකට මුල්ගල් තැබීම, කුඹුරු වැපිරීම ආදී අවස්ථාවල දී ද පිරිත් අනිවාර්ය වී තිබේ. මෙයින් යන්නේ ජන ජීවිතයටත් ඔවුන්ගේ ආර්ථික හා ජීවනෝපායවලටත් පිරිත කොයිතරම් වැදගත් වේ ද යන්නයි.
බෞද්ධයන්ගේ චාරිත්‍ර අතර පිරිතට ලැබී තිබෙන ස්ථානය කොබඳුද යන්න පැහැදිලි කර ගැනීම සඳහා කෙටි විමසීමක් කිරීම වැදගත් ය. පිරිත් දේශනාවට ගන්නා කාලය මත එය වර්ග කර ඇත. සත් දිනක් පුරා නොකඩවා දෙසන පිරිත සතිපිරිත යනුවෙන් ද, තිස් පැය (සිංහල පැය දෙකහමාරක් ඉංග්‍රීසි පැය ලෙස ගණනය කෙරෙයි) තුනක් තිස්සේ පැවැත්වෙන දේශනාව තුන්තිස් පැයේ පිරිත යනුවෙන් ද , පැය කීපයක් තිස්සේ දෙසන පිරිත වරු පිරිත යනුවෙන් ද වරු (වේල්) පිරිත යෙනුවෙන් ද වර්ග කර ඇත. මෙහි නියමය වන්නේ රෝගයේ හෝ සිද්ධියේ බරපතළකම අනුව කාලය නියම වීමයි. අංගුලිමාල පිරිත සහ වැසිපිරිත ආදී වශයෙන් නම් කෙරෙන පිරිත් තනිකර එක සිද්ධියකට පමණක් සීමා වෙයි. මෙයින් පෙනී යන්නේ පිරිත. ජීවිතය හා ඉතා කාට්ටුවෙන් බැඳී පවතින බවයි. හින්දු ආගමේ ශාන්තාකර්වලට සමානත්වයක් දක්වන පිරිත් දේශනාව සත්‍යක්‍රියාවක ස්වරූපය දරන බව මේ අනුව නිගමනය කළ හැකි ය.
අධ්‍යයනය අතින් බැලුවොත් මාතෘකාව සම්බන්ධයෙන් පර්යේෂණ රාශියක් කර තිබෙන නමුත් තව කළ යුතු බොහෝ දේ තිබේ. මේ ලිපියෙන් කර තිබෙන්නේ පර්යේෂණයක් නොව, අසම්පූර්ණ දළ විස්තරයක් ඉදිරිපත් කිරීම පමණි. මත්තෙහි දී වැඩි විස්තර දැන ගත යුතු වනු ඇත.

බුද්ධ ප්‍රතිමා විමර්ශනයක්

ශී‍්‍ර ජයවර්ධන පුර විශ්වවිද්‍යාලයේ කුලපති
බෙල්ලන්විල රාජමහා විහාරාධිකාරී මහාචාර්ය 
බෙල්ලන්විල විමලරතන අනු නා හිමි
බෞද්ධ මූර්ති ශිල්පයෙහි මූලිකවූත් අපූර්වතමවූත් නිර්මාණය බුද්ධ ප්‍රතිමාවයි. බෞද්ධ කැටයම් කලාවේ මුල්ම අවධියේ බුදුන්වහන්සේ මනුෂ්‍ය ස්වරූපයෙන් මූර්තියකට නැගීම සිදුවූයේ නැත. බුදුන්වහන්සේ වැනි ලෝකෝත්තර තත්ත්වයට පත්වූ උතුමෙක් ප්‍රතිමාවකින් නිරූපණය කළ හැකිද? නැතහොත් උචිත ද යන ප්‍රශ්න මේ සඳහා හේතුවන්නට ඇතැයි සිතිය හැකිය. එබැවින් ක්‍රි.පූ. 3 වන ශතවර්ෂයේ දී පමණ ආරම්භ වූ බෞද්ධ කැටයම් කලාවෙහි බුදුන් වහන්සේ නිරූපණය කරන ලද්දේ ධර්මචක්‍රය, බෝධිය, ශ්‍රීපාදය, ස්තූපය, ආසනය වැනි සංකේත මගින්ය. සාංචි හා භාරුත් කැටයම් මේ සඳහා පැහැදිලි නිදසුන් ය.
ඉන්දීය බෞද්ධ කලාවේ ආරම්භයේ පටන්ම බුදුන්ගේ අතීත ජීවිත පිළිබඳ කතා හෙවත් ජාතක හා චෛත්‍යස්ථානවල කැටයම් කර තිබේ. එහිදී බෝසත්වරයෙක් වශයෙන් මනුෂ්‍ය මෙන්ම සත්ව ස්වරූපයෙන්ද කිසිදු පැකිලීමක් නැතිව මූර්තිමත්කර ඇත. එසේම සිදුහත් කුමරාගේ මාලිගයේ ජීවිතයද නිරූපණය කර ඇත. මහාමායා දේවිය ඇතෙකු දැකීම හා මවුකුස පිළිසිඳ ගැනීම පිළිබඳ සිද්ධියේ සිට කන්ථක අසුපිට නැගීගිය මහා අභිනිෂ්ක්‍රමණය දක්වා දර්ශන පැරැණි කැටයම්වල නිරූපණය කර ඇත. එහෙත් බුද්ධත්වයේ සිට පරිනිර්වාණය දක්වා සිදුවීම් දැක්වෙන සෑම අවස්ථාවකම බුදුන්වහන්සේ වෙනුවෙන් ඊට අදාළ සංකේතයක් යෙදීම සාංචි, භාරුත්, මථුරා ආදී පැරැණි කැටයම් සියල්ලෙහි සාම්ප්‍රදායික ලක්ෂණය වී ඇත.
ක්‍රි.පූ. 1 හා ක්‍රි.ව. 1 ශතවර්ෂ අතර ගන්ධාරයේ හෝ මථුරාවේ ආරම්භ වූ බව සිතිය හැකි වේගයෙන් ප්‍රචලිත වූ මානුෂික ස්වරූපයෙන් බුදුන් නිරූපණය කිරීමේ රූපයෙන් පෙන්වනු ලබන්නේ දෙවුරම සාටකයෙන් වැසුණු, හිස වටා ප්‍රභාමණ්ඩලයක් විහිදී ගිය ශ්‍රමණ රූපයකි. මෙය ගී‍්‍රක ප්‍රතිමා කලාවේ බලපෑම නිසා වූවක් බව සිතිය හැකිය.
බුදුන් වහන්සේගේ ශරීරය හා සම්බන්ධ දෙතිස් මහා පුරුෂ ලක්ෂණ අතර ඉතාම වැදගත් අංගයක් වන උෂ්ණීෂය දිග රැළි සහිත හිස මුදුනේ ගැටගසන ලද කෙස් වලින්ද ඌර්ණාව නළල මැද කැරකී ගිය කෙස් රොදකින්ද මෙහි නිරූපණය කෙරේ. ගන්ධාර ප්‍රතිමාවන්ට වඩා මථුරාවේ බිහිවූ බුදුපිළිමවල දේශීය ලක්ෂණ ආරෝපණය වී තිබිණ. ගොළුබෙලි කටුවක ස්වරූපය ඇති උෂ්ණීෂය සරල, එහෙත් ප්‍රෞඪ පෙනුම, වම් උරහිස පමණක් වැසීගිය සිනිඳු සිවුර යන විශේෂ ලක්ෂණ එහි දක්නට ලැබෙන අතර එමගින් ගන්ධාර ප්‍රතිමාවල ඇති කුමාර ලීලාවට වඩා කේවල අධ්‍යාත්ම සුන්දරත්වය පිළිබිඹු කරයි. අමරාවතී නාගර්ජුනකොණ්ඩ යන ප්‍රදේශවල බිහි වූ ප්‍රතිමාවන්ද බෞද්ධ ග්‍රන්ථවල එන බුදුන්ගේ ශරීර ස්වභාවය අනුගමනය කිරීමට උත්සාහ දරා ඇත.
භාරතීය බුද්ධ ප්‍රතිමාවේ උච්චතම අවස්ථාව වශයෙන් සැලකිය හැක්කේ ඉන්දීය සංස්කෘතියේ ස්වර්ණමය යුගය වශයෙන් හඳුන්වන ගුප්ත රාජ්‍ය සමයයි. මෙහි වඩාත් පරිනත වකවානුව වූ පස්වන සියවසේ මුල් යුගයත් මධ්‍යම යුගයත් අතර කාලයේ නෙළා ඇති කදිම රැළි සහිත නැවුම් පොටවල්වලින් පිරීගිය දෙඋරයම වඩාත් ඇඟට ඇලීගය සිනිඳු සිවුර සහිත තාත්වික බුදුපිළිමය විශේෂයෙන් සැලකිය යුතු ය.
මෙම ගුරුකුලයෙහි බුදු පිළිම නිසා ඉන්දියානු සම්භාව්‍ය ශෛලිය සම්පූර්ණත්වයට පත්වූ අතර, එහි බලපෑම් ඉන්දියන් උප අර්ධද්වීපයේ නොයෙකුත් ප්‍රදේශවලට මෙන්ම අග්නිදිග ආසියාවේ රටවලට කෙළින්මත් චීනය වැනි රටවලට අනියම්වත් ඇති වූ බව කිව හැකිය. බුදු සමය හා මූර්ති ශිල්පය ඉන්දියාවෙන් අග්නිදිග ආසියානු රටවලට පැතිරී ඉන්දීය සම්ප්‍රදායානුකූල බුදුපිළිම ජනතාව අතර ප්‍රචලිතවූ නමුත් ඒවායේ ඒ ජනවර්ගයාටම ආවේණික විශේෂ ලක්ෂණ ටිකෙන් ටික මතුවිය. හතරවන සියවසෙන් පසු දකුණු ඉන්දියාවේ ආන්ද්‍රාකලා සම්ප්‍රදායානුකූල කැටයම් ශ්‍රී ලංකාවේ අනුරාධපුරය අවට බිහිවිය. මේ ශෛලියේ සුවිශේෂ ලක්ෂණ මෙසේ ය.
ශරීරයේ හැඩය කැපී පෙනෙන සේ වම් උරහිස වැසෙන ශරීරයටම ඇලීගිය සිවුර හා එක්තරා ප්‍රමාණයක ඉඩක් තබමින් සිවුර පුරා විහිදී ගිය නැවුම් පොටවල් ය. 13 වන සියවසින් පසු ලෝකඩ හෝ වෙනත් එවැනි ලෝහ වර්ග ගල් වෙනුවට මූර්ති නිර්මාණය සඳහා භාවිතා විය. මේවායේ සිවුරු නැවුම් පොටවල් වඩාත් සියුම් ලෙස මතුකිරීමත්, බුදු පිළිමයේ ශීර්ෂයට උඩින් ගිනිජාලාවක් වැනි රැස් වළල්ලකුත් නිර්මාණය කිරීම වැනි ශෛලින් බිහිවිය. ශ්‍රී ලංකාවේ ථෙරවාද බුදුදහම වඩා ජනපි‍්‍රය වූයෙන් විශේෂයෙන් ශ්‍රී ලංකාවේ ගෞතම බුදුන් වහන්සේගේ පිළිම බොහෝ දුරට සරල සම්ප්‍රදායකින් නිර්මාණය වූ අතර අවලෝකිතේශ්වර වැනි මහායාන බෝධිසත්වවරුන් සහ තාන්ත්‍රික දෙව්වරුන්ගේ පිළිරූද නිර්මිත විය.
අග්නිදිග ආසියාවේ බෞද්ධ ප්‍රතිමාවන් අතර විශේෂයෙන් මධ්‍ය ජාවා සහ ඉන්දුනීසියා යන රටවලින් හමුවූ ඒවා වඩා ප්‍රසිද්ධය. ශෛලින්ද්‍ර රජු පාරම්පරික මහායාන රජවරුන්ගේ විශේෂ අනුග්‍රහය ලැබීම නිසා අටවන හා නමවන සියවස්වල එරට කලා ශිල්පවල විශේෂ දියුණුවක් ඇතිවිය. ඔවුන්ගේ මූර්ති ඉතා සෞන්දර්යාත්මක හා උසස් නිපුණතාවයක් පෙන්වන ඒවා විය. විශේෂයෙන් (වන්දි මෙන්ඩුට්වල) බෞද්ධ ප්‍රතිමාත්‍රය නියම පරිමාණයකින් යුත් උත්තුංග ශරීර ආකෘතියක් පෙන්වන අතර, ඒවා අග්නිදිග ආසියාවේ බුද්ධ ප්‍රතිමාවන් අතර උත්කෘෂ්ට නිර්මාණයන් හැටියට හැඳින්වීම නිවැරැදිය. බෝරෝබුදුර්හි ඇති විශාල ගල් කැටයම්ද විශේෂ අවධානයට ලක්විය යුතුය. විශිෂ්ට ගණයට අයත් ජීවමාන ශරීර ප්‍රමාණයේ ඉඳි පිළිම පන්සිය හතරක් මුල් අවධියේ බිහිවී ඇත. (ඩ්ධපඪභණජ) ආරාමයේ ඇති අශෝක ශෛලිය නියෝජනය කෙරෙන ශාක්‍යමුනි ප්‍රතිමා ත්‍රිත්වය ද මේ ශෛලියෙන් ආභාසය ලබා ඇත.
ජපානයට බුදුදහම හඳුන්වා දෙනු ලැබුවේ ක්‍රි.ව. 550 දී පමණ කොරියාවේ සිටය. බුදුදහම පැමිණීමෙන් පසු එරටට ආවේණික වූ විවිධ ලක්ෂණ ජපන් බුදුදහම තුළ සංවර්ධනය වූ අතර එය කලාශිල්ප කෙරෙහි ද බෙහෙවින් බලපෑ බව සඳහන් කළ යුතු ය. ජපාන බුදුපිළිම සැකසී ඇත්තේ එම වචනයේ අර්ථය පිළිබඳ පෘථුල අවබෝධයක් ඇතිව බෞද්ධයනට වන්දනා කරනු ලැබීමට සුදුසු වන පරිදිය.
වචනයේ පරිසමාප්ත අර්ථයෙන් එයින් ධ්වනිත වන්නේ බුද්ධ නමින් හැඳින්වෙන බෞද්ධ ධර්මයේ නිර්මාතෘවර සිද්ධාර්ථ ගෞතම බුදුන්ගේ ඕනෑම මූර්තියකි. උන්වහන්සේ ‘ශාක්‍යමුනි’ නමින්ද ‘ෂකුසොන්’ නමින්ද හැඳින්වෙති. ෂකුසොන් යනු උන්වහන්සේට ගෞරවය සඳහා යෙදෙන පදයකි. මහායාන බුද්ධ ධර්මය තුළ විවිධ නිකායන්හි අනේක බුදුවරයන් පිළිබඳ ඉපැරණි සංකල්පයන්ගේ වර්ධනයත් සමඟ බෞද්ධ දේව විශ්වාසයට අමිතාහ ආදී තවත් බුදුවරු හඳුන්වා දෙනු ලැබූහ. බුද්ධ ප්‍රතිරූප ඒ අනුව මේ අලුත් තථාගතවරුන් සඳහා ද උපයුක්ත කරගන්නා ලදී.
බුද්ධ ප්‍රතිමා යන්නෙහි පෘථුල අර්ථයෙන් ගත්විට එයින් මේ තථාගතයන් වහන්සේලා පමණක් නොව බෝසත්වරු, විද්‍යාරාජවරු සහ දෙවිවරුද අනෙකුත් අල්පේශාක්‍ය දෙව්වරුද ධ්වනිත වෙති. බුද්ධ, තථාගත, බෝධිසත්ව, විද්‍යාරාජදේව, අලේප්ශාක්‍යදේව යන මේ සියලු සංකල්පවල විකාශනයන් ජපානයෙන් ආරම්භ වූ බව සිහි තබා ගත යුතු ය. එනිසා එය හැම විටම ඉන්දියානු ටිබැට් සහ ගිනිකොන දිග ආසියානු රටවල බුද්ධ ප්‍රතිමාවලට අදාළ නොවන බව කිව යුතු ය.